W styczniu 1945 roku na terenie gminy Morawica miała miejsce jedna największych bitew pancernych II wojny światowej w regionie. Okupująca nasze ziemie armia niemiecka próbowała powstrzymać nadciągające od wschodu wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego. Na placu boju pozostało ponad tysiąc rozbitych pojazdów pancernych. Szacuje się, że zginęło tu ponad 4 tys. żołnierzy radzieckich i niemieckich, a także polskiej ludności cywilnej. Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy wykorzystywali rozbite pojazdy do celów gospodarczych, ale powstawały też krzyże przydrożne jako wotum za ocalenie z wojennej pożogi. W gminie Morawica zidentyfikowano piętnaście takich krzyży, a szlak pancerny uzupełniają pozostałości umocnień czołgów Pantera i Krzyż pojednania w Radomicach. 

1. Łabędziów - krzyż przy ul. Długiej (droga Łabędziów - Morawica). 

Krzyż wykonany jest z lufy od niemieckiej armaty przeciwpancernej PaK 40 7,5 cm (skrót PaK pochodzi od słowa Panzerabwehrkanone – co oznacza armata przeciwpancerna). Armata Pak 40 wprowadzona została na wyposażenie jednostek niemieckich pod koniec 1941 roku. Armata była holowana przez ciągnik artyleryjski. Masa armaty wynosiła około 1,5 tony, długość 3,7 m, szerokość 2 m, wysokość 1,37 m. Pocisk wystrzelony z armaty osiągał prędkość 930 m/s. Donośność armaty wynosiła 1800 metrów przy strzelaniu bezpośrednim i ponad 8 000 metrów przy strzelaniu pośrednim. Armata stanowiła duże niebezpieczeństwo dla wrogich pojazdów, z uwagi na niską sylwetkę łatwo ją było zakamuflować, a z odległości 500 m mogła przebić pancerz o grubości 154 mm, a z 1800 m - 98 mm. W lufie brak jest hamulca wylotowego, który nakręcany był na widoczny gwint. Hamulec miał na celu zmniejszenie odrzutu broni. Wykorzystując gazy prochowe powstające w wyniku wystrzału, hamulec wytwarzał siły o przeciwnym zwrocie niż siła wywołująca odrzut. Na lufę nałożona jest łuska dużego kalibru. Brak jest również komory zamkowej, do której ładowało się amunicję.

2. Łabędziów - krzyż przy skrzyżowaniu ulic Długiej i Radomickiej. 

Podstawę krzyża stanowi koło napędowe od niemieckiego czołgu średniego Pantera (PzKpfw V). W kole brakuje jednego wieńca zębatego, który napędzał gąsienice. Czołg ten został wprowadzony na uzbrojenie w 1943 roku. Był niemiecką odpowiedzią na radzieckie czołgi T 34. W porównaniu z T 34 Pantera miała lepszy pancerz o grubości od 45 do 110 mm i skuteczniejszą armatę o kalibrze 7,5 cm . Załogę stanowiło 5 osób. Czołg ważył około 45 ton, szerokość 3,43m, długość 8,86 m, wysokość 3,10 m. Napędzany był silnikiem o mocy 700 KM i osiągał prędkość 24 km/h w terenie i 46 km/h po drodze. Zbiornik o pojemności 720 litrów pozwalał bez tankowania pokonać 100 km w terenie i 250 km po drodze. Do końca wojny wyprodukowano około 6000 Panter. W lasach w okolicy Łabędziowa stacjonował 2 Pułk Pancerny (Panzer Regiment 2) wchodzący w skład 16 Dywizji Pancernej Wehrmachtu, która wyposażona była w 55 czołgów typu Pantera.

3. Radomice miejsce stacjonowania czołgów z 2 Pułku Pancernego (Panzer Regiment 2) z 16 Dywizji Pancernej

Widoczne zagłębienia w terenie są pozostałościami po stanowiskach dla niemieckich czołgów typu Pantera. Od połowy grudnia 1944 roku w lesie stacjonowało około 55 czołgów tego typu tego typu z 2 pułku pancernego (2. Pz Rgt) 16 dywizji pancernej (16. Pz Div) Werhmachtu.                                                                                                                             

4. Radomice - skrzyżowanie ul. Prostej i  Kaczeńce

Główną część krzyża stanowi oporopowrotnik z niemieckiej haubicy kaliber 10,5

cm (10,5 cm lech 18) oraz szpilka łącząca o16b gniwa gąsienicy w niemieckich czołgach. Oporopowrotnik jest elementem konstrukcji działa, montowanym głównie przy armatach czołgowych oraz działach artylerii. Służył do zmniejszenia odrzutu lufy oraz powrotu lufy do położenia sprzed wystrzału. Przez zmniejszenie odrzutu armata nie zmienia swojego położenia co ma znaczenie przy precyzyjnym prowadzeniu ognia. W wykorzystanym w krzyżu oporopowrotniku, najprawdopodobniej zamocowana była sprężyna, która przejmowała część siły po wystrzale. Wojenne pochodzenie ma również  szpilka, służąca do łączenia ogniw czołgowych. Szpilki tego typu służyły do łączenia ogniw używanych w wielu pojazdach budowanych na podwoziach niemieckich czołgów PzKpfw III i PzKpfw IV.

 

 

 

 

 5. Kryż pojednania w Radomicach - cmentarz parafialny

 Krzyż został wzniesiony w 1996 roku. Inicjatorami i fundatorami byli weterani z 2 Pułku Pancernego Wehrmachtu (Panzer Regiment 2) oraz żołnierze z 84 Batalionu Pancernego z Luneburga (Panzerbataillon 84). Od połowy grudnia 1944 roku w okolicach Radomic stacjonował 2 Pułk Pancerny z 16 dywizji pancernej. Jego zadaniem było odparcie wielkiej ofensywy wojsk radzieckich przygotowywanej z przyczółka sandomierskiego nad Wisłą. Podczas walk w dniach 12-13 stycznia 1945 roku batalion poniósł na tym terenie bardzo duże straty. Krzyż pojednania nawiązuje swoją wymową do tradycji krzyży pokutnych. Jest przypomnieniem o strasznych czasach wojny i nawołuje do przyjaźni, pojednania i pokoju na świecie. Od 1999 w Radomicach odbywają się msze w intencji pokoju i pojednania. Co roku uczestniczą w nich goście z Niemiec. 

6. Zaborze - skrzyżowanie ulic Leśnej i Spacerowej                                                                        

Prosty metalowy krzyż, wykonany z dwóch płaskowników, posadowiony jest na łożysku prawdopodobnie z koła czołgowego, oraz na elemencie zawieszenia z czołgu. 

 

 

 

                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                                                                                                7. Lisów - krzyż przy skrzyżowaniu ulic Szkolnej i Spacerowej   

Główną część stanowi lufa pochodząca z rozbitego czołgu T34 kaliber 85 mm, obsadzona wraz z jarzmem w betonowej podmurówce. Zwieńczenie krzyża stanowi pocisk przeciwpancerny od tego czołgu, a w ramionach znajdują się skorupy po pociskach od moździerza. Wokół krzyża stały również pociski artyleryjskie dużego kalibru, jednak zostały zabrane przez saperów, gdyż stanowiły realne zagrożenie dla mieszkańców. Na postumencie umieszczono tablicę z napisem:

„Bogu wszechmogącemu na cześć i chwałę za ocalenie życia podczas II Wojny Światowej. 

Mieszkańcy Lisowa 1946 – 2007”

 

 

 

8. Lisów - krzyż przy skrzyżowaniu ulic Góry i Zapłotki

Główna część krzyża wykonana jest z luf od radzieckiego czołgu T – 34/85. Ramiona wykonane są z łusek po nabojach. Zwieńczenie krzyża stanowi wystrzelony pocisk przeciwpancerny kaliber 85 mm. W tym krzyżu doskonale widoczne jest jarzmo armaty, które stanowiło ruchomą osłonę przy wyjściu lufy z wieży czołgu.

Czołg T - 34 z armatą kalibru 85 mm był rozwinięciem wcześniej produkowanych czołgów T 34 o kalibrze lufy 76 mm. Nowy model nie tylko został uzbrojony w nową armatę, ale także załoga została zwiększona do 5 osób. Zmieniona została budowa wieży tak, aby mogła pomieścić dodatkowego członka załogi. W skład załogi wchodzili: dowódca, kierowca, celowniczy, ładowniczy, strzelec-radiotelegrafista. Do produkcji nowa wersja weszła na początku 1944 roku, a od połowy 1944 roku były w niego uzbrajane jednostki pancerne. Dużą innowacją w konstrukcji czołgu T 34 było wykorzystanie pochyłych płyt pancerza. Zwiększało to możliwość rykoszetowanie pocisków oraz zwiększało faktyczną grubość pancerza. Grubość płyt pancernych wynosiła 20 mm w przypadku podłogi do 90 mm na wieży.

Długość 8,15 m, szerokość 3 m, wysokość 2, 72 m. Waga pojazdu wynosiła 32 tony i czołg mógł rozwinąć prędkość do 55 km/h po drodze. Czołg miał zbiornik o pojemności 630 litrów, a dodatkowo mógł zabrać jeszcze 180 litrów ropy. T34 w przeciwieństwie do czołgów niemieckich był zasilany ropą. Z uwagi na mniejszą łatwopalność ropy, czołg trudniej było podpalić, a wiele uszkodzonych czołgów udawało się wyremontować. Duży zapas paliwa powodował, że czołg miał niezwykle duży zasięg do 300 km po drodze, a zmniejszał się do 230 km w terenie. Czołg T-34 wyznaczył nowy kierunek w konstruowaniu czołgów. Był używany jeszcze długo po zakończeniu działań wojny.

Krzyże w Lisowie wykonane są z pozostałości po bitwie pancernej, która rozegrała się w dniach 13-14.01.1945r. Na terenie wsi i w najbliższej okolicy walczyło kilkadziesiąt czołgów. Ze strony radzieckiej w walkę zaangażowana była 61 brygada pancerna pod dowództwem podpułkownika N.G. Żukowa, wchodząca w skład 4 armii pancernej. Wojska radzieckie opanowały nad ranem 13.01. Lisów i przygotowały się we wsi na spodziewany atak ze strony jednostek niemieckich. W walkach o Lisów ze strony niemieckiej zaangażowana była 17 dywizja pancerna oraz 424 batalion czołgów ciężkich wyposażony w czołgi Tygrys I i Tygrys II. Walka była niezwykle zacięta i odbywała się na bardzo małych odległościach. Większa część zabudowań wsi została spalona, ludzie ukrywali się w piwnicach, bój trwał w ciągu dnia i w nocy. Radzieckim żołnierzom udało się utrzymać bronione pozycje. Na polu bitwy zostało wielu zabitych żołnierzy i dziesiątki rozbitych pojazdów.

9. Lisów Krzyż przy skrzyżowaniu z drogą nr 73 Kielce - Tarnów

Krzyż wykonany z lufy od radzieckiego czołgu T 34 kaliber 85 mm. W ramionach krzyża i w lufie znajdują się skorupy po pociskach moździerzowych z powykręcanymi zapalnikami. Uwagę zwracają widoczne pęknięcia lufy. Przed przebudową krzyża w 2011 roku widoczna była przestrzelina w okolicach jarzma armaty.

 

 

 

10. Obice

W konstrukcji krzyża posadowionego na kamiennym postumencie z 1906 roku możemy zobaczyć elementy z czołgu Tygrys Królewski (PzKpfw VI Ausf. B).

Przed przebudową krzyża przeprowadzoną w 2014 roku widoczny był również podkalibrowy pocisk przeciwpancerny kaliber 85 mm, oraz fragment skorupy pocisku, natomiast u podstawy znajdował się pocisk pochodzący z I Wojny Światowej o kalibrze 150 mm. Elementy te zostały usunięte przez saperów gdyż stanowiły realne zagrożenie dla mieszkańców. Zachowane elementy z czołgu Tygrys II to bęben hamulcowy, tarcze hamulcowe oraz piasta koła jezdnego.

Tygrys Królewski był najcięższym i największym czołgiem użytym w boju w czasie II Wojny Światowej. Pierwszy raz został wykorzystany w walce na przyczółku sandomierskim, w okolicach Oględowa w sierpniu 1944 r. Tygrys ważył około 70 ton, mierzony razem z lufą miał 10,5 metra długości, sam kadłub miał 7,5 metra długości, 3,7 metra szerokości, i 3 metry wysokości. Czołg był niezwykle mocno opancerzony. Przód wieży i kadłuba miał 180 mm grubości, boki wieży 80 mm, strop wieży i podłoga po 40 mm. Duża waga przekładała się na małą zwrotność czołgu i na prędkość poruszania. Tygrys mógł poruszać się z prędkością około 25-30 km/h po szosie, a w terenie prędkość spadała do około 15 km/h. Czołg spalał olbrzymie ilości paliwa. Według danych producenta miał spalać 700 litrów na 100 kilometrów w terenie. W wyniku testów przeprowadzonych na zdobytych pojazdach okazało się, że zużycie sięgnęło 970 litrów na 100 kilometrów. Zbiornik miał 860 litrów pojemności i pozwalał na przejechanie około 90 kilometrów w terenie. Wielkim atutem była armata o kalibrze 8,8 cm. Czołg był niezwykle awaryjny. Podczas przeprowadzonych testów okazało się, że koło napędowe z uwagi na zużycie zębów musi być wymieniane co 250-300 km, przekładnie boczne również nie wytrzymują więcej niż 300 km. Czołg wymagał niezwykle czasochłonnego serwisowania. Tygrys mógł prowadzić skuteczny i celny ogień na odległości do 3000 metrów, pozostając przy tym poza zasięgiem broni przeciwników. Do odparcia ofensywy radzieckiej z przyczółka sandomierskiego wykorzystano 424 batalion czołgów ciężkich wyposażony w 51 tygrysów. Najcięższe walki na terenie gminy Morawica tygrysy stoczyły w okolicach Lisowa. 424 batalion czołgów ciężkich (schwere panzer abteilung 424) 13 stycznia został skierowany przeciwko 61 brygadzie pancernej broniącej Lisowa. Z uwagi na pagórkowate ukształtowanie terenu, tygrysy zmuszone były do manewrowania wśród naturalnych przeszkód i stawały się łatwymi celami dla dobrze zamaskowanych czołgów radzieckich. W okolicach Lisowa zostało rozbitych kilkanaście tygrysów.  

11. Dębska Wola - na skrzyżowaniu z drogą wojewódzką Pińczów - Morawica

Krzyż wykonany z pięciu elementów pochodzących z pobojowiska. Główną część krzyża stanowi lufa od niemieckiego działa przeciwlotniczego kaliber 8,8 cm Flak 36 (skrót Flak pochodzi od słowa Flugabwehrkanone – czyli dosłownie działo obrony przeciwlotniczej). Wykorzystano również lufę od niemieckiego działka przeciwlotniczego kaliber 3,7 cm – Flak 43 jak również niemiecki granatnik przeciwpancerny Pancerfaust Klein oraz łuski po nabojach do armaty Flak 36 8,8 cm.

Pomimo tego, że działo 8,8 cm było budowane z myślą o zwalczaniu samolotów to w czasie walk okazało się, że jest niezwykle skuteczną bronią do walki z czołgami. Dzięki długiej lufie, pocisk przeciwpancerny wystrzelony z tej armaty osiągał prędkość niemalże 1000 m/s, co pozwalało przebić pancerz o grubości 150 mm nawet z odległości 2000 metrów. Z uwagi na dużą masę około 7 ton armata była holowana przez półgąsienicowy ciągnik artyleryjski. Z uwagi na swoje rozmiary, armata była trudna do zakamuflowania i podczas transportu stanowiła łatwy cel szczególnie dla lotnictwa. W niezwykle dynamicznie zmieniających się warunkach pola bitwy podczas walk w okolicach Morawicy działa nie miały warunków, aby w pełni wykorzystać swoje zalety.

W lufę od działa kaliber 8,8 cm włożona jest mało widoczna druga lufa od mniejszego działka przeciwlotniczego o kalibrze 3,7 cm – Flak 43. Działko to miało donośność do 6500 metrów i mogło prowadzić ogień do samolotów na pułapie 3500 m. Szybkostrzelność wynosiła 150 strzałów na minutę, a pocisk osiągał prędkość 820 m/s. Mogło być montowane na transporterach półgąsienicowych.

Zwieńczenie krzyża stanowi głowica od niemieckiego granatnika jednorazowego użytku panzerfaust, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza pancerna pięść. Jego niezwykle prosta budowa i duża skuteczność w walkach na małe odległości czyniła z niego groźną broń dla pojazdów pancernych. Z odległości 30 metrów mógł przebić pancerz o grubości 140 mm. Ramiona krzyża wykonane są z łusek po nabojach od armaty 8,8 cm .

12. Dębska Wola - przy drodze głównej ulica Szlachecka

Główną część stanowi lufa od niemieckiego działa samobieżnego Jagdpanzer IV L70 a ramiona wykonane są z łusek po nabojach.

Działo powstało, jako następca masowo używanego działa szturmowego Stug III. Do jego produkcji wykorzystano odpowiednio zmodyfikowane podwozie czołgu PzKpfw IV. Do produkcji weszło w sierpniu 1944 roku i do końca wojny wyprodukowano tylko około 950 pojazdów. Uzbrojenie stanowiła niezwykle skuteczna armata kaliber 7,5cm. W tego typu armatę uzbrojony był również czołg Pantera (Pz. Kpfw V). Armata mogła strzelać pociskami przeciwpancernymi o masie 4,75 kg, które osiągały prędkość 1120 m/s. Masa pojazdu wynosiła 25 ton, długość 6,85 m, szerokość 3,17 m, wysokość 1,85 m.

W pojazdy tego typu wyposażona była jednostka niszczycieli czołgów (Panzerjager Abeiung 27) wchodząca w skład 17 Dywizji Pancernej Wehrmachtu. Na jej wyposażeniu znajdowało się 21 Jagdpanzerów IV L70.

 

 

 

 

 

 13. Dębska Wola - przy drodze głównej ulica Szlachecka 

Krzyż wykonany również z lufy od niszczyciela czołgów Jagdpanzer IV L70. Opis powyżej.

Według zachowanych informacji inspiratorem postawienia tego krzyża był Jakub Szelest. Lufa została postawiona w obrębie terenu dawnej szkoły, która funkcjonowała w budynku Jakuba Szelesta. Lufę wymontowano z pojazdu który został rozbity w okolicach Dębskiej Woli. Krzyż został wykonany przez Antoniego Mazurkiewicza, który był kowalem dworskim. Stanął w tym miejscu 25.09.1946 roku, jako wotum za szczęśliwe przeżycie wojny.  

Podczas przebudowy drogi prowadzącej w stronę Zbrzy w 2013 roku, krzyż został podkopany i zaczął się przechylać. Dzięki zainteresowaniu i zaangażowaniu mieszkańców krzyż nie przewrócił się i dodatkowo zyskał stabilniejszą podstawę. Dzięki częściowemu odkopaniu krzyża podczas prac przy ustabilizowaniu, udało się ustalić, że lufa wkopana została razem z komorą zamkową. Podstawę jak również teren wokół krzyża obłożono kostką.

 

 

14.  Zbrza - krzyż przy drodze do Łukowej

Na terenie Zbrzy znajdują się dwa krzyże wykonane z pozostałości wo­jennych. Pierwszy zlokalizowany przy drodze prowadzącej do Łukowej wykonany jest z lufy. Z uwagi na fakt, iż na lufę nałożona jest me­talowa konstrukcja z ramionami krzyża, utrudniona jest identyfikacja pojazdu z jakiego została ona zde­montowana. Jedynym widocznym, charakterystycznym elementem jest przewężenie. Może ono sugerować pochodzenie lufy od niemieckiego sa­mobieżnego działa pancernego Stur­mgeschutz III lub niszczyciela czoł­gów Jagdpanzer IV L/48. Obydwa te pojazdy wyposażone były w armatę, która posiadała w swojej konstrukcji widoczne przewężenie. Zasadniczą różnicą było zastosowanie w arma­cie od działa StuG III hamulca wylo­towego, po którym zapewne pozostał gwint. Z uwagi na nałożoną na lufę konstrukcję, dokładna identyfikacja nie jest możliwa. Biorąc jednak pod uwagę kontekst historyczny miejsca oraz fakt, iż w Dębskiej Woli znajdują się dwa krzyże z pojazdów typu Jagdpanzer, możemy przyjąć, iż ten krzyż stanowi także pozostałość po jednym z takich pojazdów, który wchodził w skład Pan­zerjager Abteilung 27 z 17. Dywizji Pancernej. 

15. Zbrza - skrzyżowanie ulic Nowa Wieś i Krętej

W ogrodzeniu postumentu pochodzącego z roku 1910 jako słupki wykorzystano drążki skrętne z zawieszenia niemieckiego czołgu. Na widoczne frezowane elementy nakładany był wahacz a sam drążek spełniał rolę amortyzatora.

 

 

                                                                                                                                                                                                                                                                    

 

  16. Nida -  przy głównej drodze     

Główną część krzyża stanowi lufa z działa samobieżnego Jagdpanzer IV L70. Na terenie Gminy Morawica w Dębskiej Woli znajdują się jeszcze dwa krzyże wykonane z luf od pojazdów tego typu. Świadczy to o dużych stratach jakie poniosły na tym obszarze niemieckie jednostki pancerne. Ramiona krzyża stanowi metalowa poprzeczka nie będąca pozostałością uzbrojenia.

Krzyż w ostatnich latach został poddany przebudowie. Obecnie większa część lufy wkopana jest w ziemię, przez co krzyż jest niższy. Łatwo zorientować się o ile dodatkowo wkopano krzyż, patrząc na przewężenie na lufie. Na archiwalnej fotografii przewężenie znajdowało się około metr nad ziemią obecnie jest ledwo widoczne tuż przy ziemi.

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    17. Wola Morawicka

Podstawę krzyża stanowi element pochodzący z niemieckiej armaty przeciwlotniczej kaliber 8,8 cm (Flak 8,8 cm). Niestety do dnia dzisiejszego nie zachowały się wszystkie elementy wykorzystane do budowy tego krzyża. Pierwotnie widoczny element posadowiony był na dużym kole napędowym z niemieckiego czołgu. Zachowana podstawa stanowiła główną część działa, dzięki czemu mogła obracać się i prowadzić ogień we wszystkich kierunkach. Armata 8,8 cm była niezwykle skuteczną bronią nie tylko do walki z samolotami, ale również używano jej jako broni przeciwpancernej. Lufa od armaty tego typu znajduje się w krzyżu zlokalizowanym w Chałupkach.